Av Fridtjov Urdal (1952)

Kor lenge det har vore slik veit eg ikkje, men det var fast. Andre dag var det juletrefest i skulehuset. Somme heldt på at det var i skulehuset, andre meinte det var på. Men kor det no var, dit kom alle. Det vil seie ikkje så svært mange, så det vart lagt godt merke til kven som ikkje var der. Dessutan kunne det vere ein liten flokk med utflytte som var heime i jula som óg møtte opp. Til og med bydamer med høge helar kunne det vere, og alle visste kven dei inngifte var.

Fridtjov Urdal fortel levande frå juletrefesten andredag på Årebrot for 60 år sidan.

I regelen regna det, men eg har óg tydelege minne etter kalde kveldar med raudt solfallslys ute bak ein blåsvart Batalden. Folk kom medan det enno var lyst, så juletrefesten må ha byrja i tre-fire-tida og slutta så ein nådde heim til eit litt seint fjøsstell. Men det fekk no gå for ein gongs skuld.

Vi kom heller tidleg for mor mi skulle spele på orgelet, så ho måtte vere tidleg på plass. Eg har eit minne om at gangen var stuvande full av karar i besteklede og breie slips. Sigarettrøyken låg i kvasse blå striper. Gangen var ikkje så stor, så dei kan ikkje ha vore så svært mange, men mange nok til at røystene vart eit surr, i alle høve når ein høyrde dei nedanfrå. Folk for inn og ut av dører, og dei ute i gangen stod flittig i vegen for dei i viktig ærend og det var det heile tida.  Inn og ut av kjøkenet, inn i stova, opp trappa til loftet var det berre så halvveges, eller mindre lov å gå opp. Kottet på sida av trappa, det som alltid var låst, var det mest mystiske av alt. Kva var det der? Var det derifrå nissen kom? Vi visste kven han var. Det var han Henrik.

Det var ikkje så mange vaksne karar som var frimodige nok til å take på seg ei slik rolle. «No må de sjå til å kome inn og ikkje stå her ute. Vi skal begynde snart» Karane lest ikkje høyre og snakka om kva tid silda kunne kome og kvar «Hjorten og Shartsen» var å leita. Kor det var før lyset kom, kva russen og amerikanarane dreiv på med? Det heldt dei på med heilt til ein sa: «Nei, vi får vel sjå oss inn. Dei er vel komne dei som kjeme no». Då var det tid å gå inn. Der  var det dirrande varmt, den svarte Pax-omnen dura av eld. Pultane var sett opp i rekkjer til bord og alle langbenkane var borne ned. Det var ein seremoni berre det.

Alle likte ikkje nissen

Inne stod juletre overhendig høgt og vidt med stjerna høgt opp under taket. I alle høve såg det slik ut den gongen, trur eg. Det var alltid einkvann som la merke til om det var kjøpt ny pynt. Og der var ei kule eller ein engel som dei visst hadde vore kjøpt før krigen. Under krigen var glaskulene, som alt anna, av papir.  Når det store skåpet var drege ut frå nordveggen, og det hekk snor frå det til midt på fyrste glasposten på vestre veggen, og det hekk flagg på snora, då skjøna vi at vi skulle få sjå sketsj. Men det var det enno lenge til for fyrste skulle dei ynskje velkomen, spele og synge julesongar, lese juleevangeliet, synge meir julesongar og så var det gang kring juletreet. Ungane i inste ringen om vi var så mange at vi rakk i hop, om ikkje så var der ei omsorgsfull tante som skøytte på så vi rakk i hop. Over sjø og land raska reven over isen og helste på grøne glitrande både ein og to gonger. Det var stearinlys på juletre den gongen. «Pass deg så det ikkje dryp på deg». Vi kraup under tre, benkar og bord. Vi venta på nissen, eller rettare vi venta på posen med snop eller frukt. Det var ikkje alle som likte nissen. Han Henrik var kjekkare utan maske. Det verste var om nissen snakka til oss, for då måtte vi svare og då høyrde folk på oss. Det kunne gå ord om ein hadde svart nissen slik eller slik, og om ein ikkje svarde var det like gale det óg. Helst ville vi ut og leike i mørkret med lommelykter vi hadde fått til jul.

Dette er så langt attende i tida at dei skjemdalaust hadde med seg bommer med påsmurde skjever av kjøpebrød, som var skorne på skrå og dermed opphøgde frå skjever til smørbrød. Vi fekk små brusflasker med spikarhol i korken slik at dei skulle vare lenge. Men vi lærde tidleg at det som er godt tek fort slutt same kor lite holet er. Det klirra i glas, koppar og fat. Det vart sunge. Ut med tome fat og inne med fulle. «Det er berre å forsyne seg». Men alle visste likevel at alt vart lagt merkje til av alle, sjølv dei som ikkje brydde seg om slikt gjorde det.

Ein del av verdsordninga

Så måtte ein gå rundt tre vel og lenge, og det vart sunge. Det lyser i stille grender av grøne glitrande i himmelrik ein stad, er sjelens pilgrims gang. Alt det folk kunne utanboks og det var ikkje lite. Det tok si tid før ein kom i gong med loddtrekkinga slik at skjerf, handdukar, vottar, hekladukar, kaker og kringler kunne byte eigar. Men det alle venta på var fruktkorga i raudt cellofanpapir. Det var lodd på bok der namn var sirleg oppskrivne og det var lodd på farga lappar. Dette var den tid folk hadde reie blanke pengar og blå femmarar, og ein heil brun tikroning vart sett på som skryt. Pengane vart sylta ned på norgesglas til gode formål. Sume la dei fleirfarga lappane i nummerete liner på bordet, andre hadde dei i bunkar, så når opplesaren sa Grøn H 47 såg dei med ein gong at det ikkje var dei. Deretter var det rundt og rundt juletre att før folk tusla seg frå stovevarmen og ut i gangen. Dei ynskte kvarandre god jul og nyår, fekk på seg ytterkleda, takka for laget og for ut i mørkret og heimover i små flokkar, som tynntest ut for kvart tun. Den tid Lyndon B. Johnson var president var mykje annleis, men juletrefest andredag var framleis ein del av verdsordninga.

Gamleskulen på Årebrot var åstad for andredagsfesten der alle var. Eigar: Venche Faye Sandvik.

Tradisjonen var at det var dei unge som laga til festen og stod for programmet, som utifrå dagens mål ikkje var all verden, men vel meint. Det vi gjorde var så vidt alminneleg at det truleg skal ei ettertid til for å sjå og tenkja over kva det var, og kva ein var ein del av. Arbeidet med å få i stand juletrefesten var eit overgangsritual som sette skilje mellom barndom og tidleg ungdom. Var ein trudd til å vera med å stå for juletrefesten var ein på veg inn i det vaksne samfunnet. Det var heller ikkje gjort med berre ein fest, dei fleste hadde ei tenestetid med minst tre juletrefestar. Det byrja etter det eg hugsar jula etter at ein hadde gått ut av skulen, eller året etter. Kor vidt det vart diskutert eller gjort noko vesen av at ein i år skal vere med å lage til juletrefest har eg i dag ikkje noko minne om. Truleg var det berre slik det skulle vere. Slik var det med det meste, det var ikkje så mange måtar å gjere det på. Rituala var faste, det var detaljane som måtte diskuterast og det vart dei, men aller mest andre og for festen heilt uvedkomande ting. Eg trur vi kalla oss «Kometen», og i den hadde vi ein stad å møtast i førjulstida og festen var så langt i frå hovudsaka. Det var dei eldste som hadde makta, sjølvsagt. Dei hadde vore med før og visste korleis det skulle vere og hadde vore. Dei visste kvar brusen skulle kjøpast, og kvar appelsinane og snopet til nissesekken skulle skaffast, og alt det hitt, som innkjøp av nye flagglekkjer til treet og kasting av gamalt gulna glitter.

Umerkande rann vår tid ut

Eit år hadde overskotet vore så stort at ein kjøpte elektriske juletrelys. Det vart ein stor diskusjon. Kva gjer ein med leidningen? Legg ein han på golvet så folk kan snåve i han når dei går rundt juletre, eller endå verre, om ein går med fulle kakefat?  Skulle ein henge han i taket vart det merkje i målinga, osv. Det vart luftboren straum til treet og dei små fleirfarga stearinlysa vart verande i øskjene sine. Vi teikna bilete på tavla og skreiv god jul, las opp dikt og stykkje der publikum i blinde hadde sett inn adjektiv. Ein freista seg på satire til og med, men umerkande rann vår tid ut. Tidsskifta kjem umerkande på oss, dei er naturlege rett og slett. Som det står i den store bok: Det er ei tid for alt.

Opplysing: Dweight D. Eisenhower, også kalla Ike Eisenhower, var president i USA frå 1953 til 1961. Lyndon B. Johnson frå 1963 til 1969.

Berit Gjerland på synfaring på Storrøysa i Sørbotten 19.11.19. i fylgje med veren Lille venn. Foto: Magni Øvrebotten.

– Gravrøysene i Botnane er ei spesiell samling av ekstra store gravrøyser i eit fasinerande og flott landskap. Når ein er i Botnane kan ein mest sjå føre seg korleis det var her for fleire tusen år sidan. Botnane er ei skjult perle, rett og slett, seier arkeolog Berit Gjerland i Vestland fylkeskommune.

Det var ein 30 år gamal draum som gjekk i oppfylling for Berit Gjerland søndag 30. mai 2021. Då var dei store gravrøysene i Botnane endeleg skilta og som ein ekstra bonus vart det opna ei kulturminneløype om dei vel 40 gravrøysene Botnane-Årebrot. Utan standhaftige Berit Gjerland hadde ikkje dette blitt gjort.

Ho vart fasinert av gravrøysene i Botnane alt på 1970-talet då ho som arkeologi-student på Universitetet i Bergen var på ekskursjon med båt langs kysten. I Botnane såg ho Søre røysa og Storrøysa kneise på land. Då ho i 1990 byrja som arkeolog i Sogn og Fjordane fylkeskommune visste ho at det var laga ei liste på landsplan over kulturminne som burde fram i lyset. På den lista stod mellom anna helleristingane i Vingen og Ausevika, gravrøysene i Botnane og tunområdet Modvo i Luster.

– Det var opplagt for meg at gravrøysene i Botnane burde tilretteleggast for publikum. Informasjon om kulturminne er det beste kulturminnevernet, for folk er interesserte og det er viktig å få fram historia vår, seier Gjerland.

Frå Storrøysa i Sørbotten ser ein over Pollen til Søre røysa i Sletten (Nordbotten). I Sørbotten står skiltet om dei store gravrøysene. Foto: Magni Øvrebotten.

Avhengig av lokal interesse

Men fylkeskommunen treng ekstra midlar for å gjere slikt arbeid, som oftast frå Riksantikvaren (Direktoratet for kulturminnevern). Dei siste ti åra har kommunane og fylkeskommunane kunna søkje om pengar frå BARK (Bevaringsprogrammet for utvalde arkeologiske kulturminne) til sikring og tilrettelegging av kulturminne.

– I desse prosjekta skal fylkeskommunen arbeide saman med kommunane og lokale lag, og vi er heilt avhengige av lokal interesse. Difor er eg glad for at Botnane og Årebrot grendalag i 2017 var med og søkte om BARK-midlar til skilting av gravrøysene saman med Bremanger kommune, seier Berit Gjerland. Ho er for beskjeden til å nemne at det var ho sjølv som spurde grendalaget om det var mogeleg med eit slikt samarbeid.

Riksantikvaren løyvde vel 280.000 kroner til skilting av gravrøysene i Botnane, men Botnane og Årebrot grendalag ynskte å sjå heile området i samanheng og få opp skilt også i Seljestokken og på Årebrot. Dette vart mogeleg med støtte frå Seljestokken båtverkstad, Flora historielag og Kinn kommune, og Bremanger kommune løyvde pengar til ein lomme på den smale vegen for å gje plass til eit skilt i Sørbotten. Bremanger kommune sette også opp skilta i eigen kommune.

– Det har vore eit godt samarbeid mellom grunneigarane, grendalaget, bygdefolket, kommunane og Vestland fylkeskommune i dette tilfellet, og såleis er det eit godt døme på kva ein kan få til i lag, seier Gjerland.

Bremanger kommune har vore ein av Berit Gjerland sine ansvarskommunar før Vestland fylke vart skipa. No har andre teke over Bremanger, men ho ba spesielt om å få fullføre kulturminneløypa Botnane-Årebrot og det fekk ho.

Berit Gjerland på synfaring i Søre røysa saman med grunneigarar og folk frå grendalaget. Foto: Magni Øvrebotten.

Mest oppteken av dei som ligg i røys

Berit Gjerland har i området vore sett på som ein sterk forsvarar av fortidsminnevernet, og at ho er meir oppteken av dei som ligg i gravrøysene enn dei som leve i dag.

– Det er del av jobben min og til andre arkeologar i kulturminneforvaltinga å ta vare på automatisk freda kulturminne og landskapet rundt dei. Både dei som leve i dag og i framtida skal kunne oppleve desse kulturminna. Landskapet kan i mange tilfelle forklare plassering av dei gamle minna og på den måten vere med på å auke opplevinga av dei. Landskapet og eventuelle tiltak rundt dei er med å auke eller forringe opplevinga.

– Kva seier du til dei som er redde for at fortida skal stå i vegen for notida og framtida?

– Eg vil seie at dei skal ikkje vere redde for det. Det er veldig viktig at vi snakkar saman, høyrer på og har tillit til kvarandre. Kulturminnevernet handterer svært mange saker årleg, i tidlegare Sogn og Fjordane hadde vi fleire hundre saker i året. Dei fleste aktørane vi har med å gjere, vil nok seie at vi samarbeider og prøver å finne løysingar, ofte i fellesskap. I Botnane har det blitt bygd bustadfelt og her kan dei bygge fleire naust i Korsnesvika, og det har ikkje vore noko problem med det i forhold til gravrøysene.

– Det har vore folk i Botnane i 3700 år og dei fleste gravrøysane er enno godt bevarte. Syner ikkje det at folk i generasjonar har teke ansvar og synt respekt for gravrøysene?

– Ja, det har folket i Botnane gjort i generasjonar. Dei har synt age for desse imponerande gravrøysene. Særleg Storrøysa og Søre røysa er fine døme på det. Samlinga av dei ekstra store gravrøysene er eksepsjonell. Det må ha vore både ansvar og respekt for dei i fleire tusen år og sikkert mange historier om kva dei betydde, som vi ikkje kjenner i dag.

Som når kvinner snakkar om fødslar

Berit Gjerland seier ho møter stor interesse og forståing for fortidsminnevern ute blant folk, men det er ikkje dei som går til media. Der opplever ho at mytane og dei negative historiene vert resirkulerte nokså ukritisk.

– Det er litt som når det sit ein flokk med kvinner og snakkar om fødslar. Det som blir fortalt er vonde opplevingar. Hine teier stilt. Då får dei som ikkje har eigne røynsler, berre høyre den negative versjonen, og då er det ikkje så rart at folk blir skremde, seier Gjerland.

– Men korleis har det seg at vi som vaks opp i Botnane aldri har høyrt at bygda var eit høvdingsete i bronsealderen?

– Det er diverre slik det ofte er. I skulen lærer vi litt om førhistoria i 5. klasse, men skuleverket tek i avgrensa grad i bruk det som er i nærområda. Dessutan har det kulturhistorisk lenge vore mest fokus på store bygg og rosemåling. Det har vi mindre av her vest om langfjella og på kysten. Vi har lett for å tru at kulturhistoria vår her ikkje er viktig, perspektivet «periferi» kontra større plassar er også med her, og mange trur at område som er viktige i dag, alltid har vore det.

– Kan det óg vere at arkeologane ikkje deler kunnskapane sine for å verne kulturminna?

– Dei fleste arkeologane eg kjenner vil gjerne dele av kunnskapane sine. Den beste måten å informere på, er gjerne når vi snakkar med folk i ulike samanhengar. Det er likevel avgrensa kor mange vi kan nå på den måten.

30. mai 2021 vart kulturminneløypa Botnane-Årebrot opna og Berit Gjerland fortalde om kva gravrøysene fortel oss. Foto: Arne Kleiva.

Mykje informasjon å finne på nettet

Gjerland ser det som positivt at det i dag er mykje kulturhistoriske opplysningar å finne, særleg på internett. Det var ei landsomfattande registrering/kartlegging av slike minne på 1970 og 80-talet, og då var arkeologar også innom Botnane. Dei registrerte fortidsminna har forlengst kome på kart på nettet så alle kan finne dei der. Ein god stad å leite dei opp er på  Kulturminnesøk. Ein annan god nettstad er Fylkesatlas Vestland som også har mange andre opplysningar som er festa til kart der. Til meir folk veit og forstår spora frå fortida, og skjønar at spora fortel om førhistoria på staden der dei bur, til betre tek folk vare på spora. Slik skilting som det no er i Botnane-Årebrot, er eit framsteg, meiner Berit Gjerland.

– Men frykta for å finne noko i jorda og måtte betale er stor?

– Ingen skal betale om dei gjer funn, det vere seg ved hagearbeid, ved jordbruksarbeid på garden eller når ein er på tur i skog og mark og på fjellet. Finnarar har aldri blitt kravd for pengar, og det er ingen ting som tilseier at dette skal bli annleis. Funn melder folk inn til fylkeskommunen, og dei arkeologiske musea er pålagt å sikre og ta vare på funna for framtida. Finnar og grunneigar får som standard i dag takkebrev med opplysningar og fint foto av gjenstanden. Oversikter over innleverte funn finst på Unimus på nettet. Her kan folk også sjå gjenstandar som beste- eller oldeforeldra deira i si tid leverte til museet, fortel arkeolog Berit Gjerland i Vestland fylkeskommune.

Intervju: Magni Øvrebotten 20. juni 2021.

Frå fjellknausen der gravrøysa Stokkevarden ligg ser ein rett ned på fylkesvegen og kaiområdet til steinbrotet i Seljestokken.  Foto: Magni Øvrebotten

– Fortida har ein tendens til å legge seg i vegen for notida, seier Fridtjov Urdal, som vaks opp med ein svært historieinteressert far i Uradalen på Årebrot. Det var ikkje gravrøyser på deira eigedom, men dei fann stadig spor etter fortida når dei pløgde. Og funna tok dei med til Historisk museum i Bergen. I Seljestokken er det heile ti gravrøyser, men der var dei knapt omsnakka. I Botnane føler folk at vernestyresmaktene er meir opptekne av dei som ligg i gravrøysene enn dei som leve no.

Fortidsminne som gravrøysene vart freda i 1905, i den fyrste lova det norske Stortinget vedtok. Dei skulle vere tilgjengelege for ålmenta og er ein del av den felles kulturarven vår. Allmennkunnskapen om dei er ikkje gamal. Lover og regelverk har kome til etter kvart, men er lite kjende. I skulen lærde vi om pyramidane i Egypt, men ikkje om gravrøysene i vår eiga bygd.  – Det er vanskeleg å vere stolt av eller glad i det du ikkje veit om, seier Fridtjov Urdal.

Det er heller ikkje så enkelt å ha ei freda gravrøys nær tunet. Det set begrensingar på kva du kan gjere og utfordrar sjølvråderetten. – Haldninga var at det som er funne på vår grunn, eller rak i land i vår fjære, det er vårt, seier Fridtjov Urdal.

– Seinare kjem den store skrekken, at nokon skal kome og grave og vi må betale. Men denne frykta for å måtte betale er av nyare dato. Vi har fagfolk for at dei skal passe på faget sitt, til dømes fortidsminna. Det er jobben deira og det skal vi ha respekt for. Men nokon av dei gjev ikkje slakk og kjem såleis i vegen for seg sjølv, meiner Fridtjov Urdal.

Aldri omsnakka

På strekninga Botnane-Årebrot er det registrert vel 40 gravrøyser, men det er nytt for dei fleste. Ti av dei ligg i  Seljestokken. – Pappa var ikkje oppteken av slikt. Eg trur knapt han fortalde oss om Stokkevarden, og heller ikkje om røysa på Djupevikneset. At det er heile ti gravrøyser her på garden var aldri omsnakka. Eg lurer rett og slett på om han visste det. Eller om problemet var at han ikkje fanst interessert? undrar Torleif Seljestokken

Dottera Nina Seljestokken hugsar at det kom folk langvegs frå for å sjå på røysene då ho var  lita. – Eg var heilt sjokkert, eg ante ikkje at det var noko spesielt med dei. Men eg hugsar at vi fekk beskjed om å ikkje ta stein frå dei. Gravrøysene skulle ligge i fred. Ho kan ikkje minnast at dei 30 gravrøysene frå Storevika til Årebrot vart brukt i undervisinga i skulen.

Gravrøysene var ikkje noko problem då Norvald Seljestokken byrja bygge opp båtverkstaden på 1950-talet. Men då det i 2005 var planar om steinbrot i Seljestokken måtte det heilt til topps i departementet, for Riksantikvaren ville ikkje ha steinbrot i dette gravrøyslandskapet. Lokalt var det underskriftsliste om at «Vi kan ikkje bu i eit museum» og argumenta om bygdeutvikling og busetting vart avgjerande for steinbrotet.

Ingrid Seljestokken har slektsrøter på Årebrot, men kjende knapt til gravrøysene før ho og Torleif var nygifte sist på 1970-talet og det kom folk frå Universitet i Bergen for å sjå på gravrøysene. Ho har vore lærar både på Årebrot og i Florø, men det er lite fokus på lokal historie i skulen, seier ho. Ingrid synst det er fasinerande å tenkje på at det har budd folk i Seljestokken så lenge.

– Ja, og det er same grunnen til at vi er her som at gravrøysene ligg her. Det er nærheita til sjøen. Dei som reiser forbi her legg merke til båtverkstaden, og dei møtest på kaiene rundt om. Og spør kvar har du fått tak i den båten? Når svaret er Seljestokken så veit dei kvar det er. Eg lurer på korleis båtane såg ut i bronse- og jernalderen, då gravrøysene vart bygde? spør Torleif Seljestokken.

Utsikt til Storrøysa frå stoveglaset. Foto: Grete Thorsen Nøttingnes.

Å bu i eit forhistorisk rom

Grete Thorsen og Sigfred Nøttingnes ser beint ned på Storrøysa i Sørbotten frå stoveglaset i Kvia. Ho kjem frå Østfold og er vel van med gravhaugar. Men der er dei dekte med jord, så ho skjønte ikkje at dei store røysene i Botnane var gravhaugar. – Ikkje før eg ein dag sa at eg var så imponert over kor folk i Botnane hadde rydda stein og lagt i så svære haugar. Då fekk eg beskjed om at dette var gravrøyser, ler ho.

Sigfred leika på Storrøysa som liten gut. Ho låg nær gardstuna og han minnest at dei flytta på steinar i von om å finne eitkvart. Men fann dei noko var det helst rusk og rask som var stukke vekk under steinane i nyare tid.

– Ser du røysa er du i eit forhistorisk rom og det gjer det vanskeleg om du ynskjer å gjere noko, til dømes bygge på huset. Heldigvis fekk vi gjennom at det som ligg ovanfor vegen er unnateke det rommet, elles er det vanskeleg å gjere noko som helst her i Botnane. Bruka ligg nær sjøen og ovanfor er det definert som rasfarleg, sjølv der vi ikkje alltid skjønar kvar rasa skal kome frå, seier Sigfred Nøttingnes.

Bygging 30 meter frå sjøen (definert strandsone i Bremanger kommune), rasfare og fire store gravrøyser, gjer det vanskeleg å få løyve til å bygge nytt og gjere endringar på det som er bygt i Botnane, meiner Nøttingnes.

Positivt engasjement er det beste vernet

Rune Nordbotten har nett hatt arkeologiske undersøkingar på garden sin fordi han ynskjer å legge høgspentlina i bakken. Han oppfattar det slik at eigendelen på mellom 25. og 30.000 kr, som han må betale, kjem seg av desse undersøkingane. Han har klaga og vore i kontakt med arkeolog Berit Gjerland, i Vestland fylkeskommune, som seier at ho ikkje har vore borti eit liknande tilfelle før.

Historisk sett meiner Rune Nordbotten at gravrøysene i Botnane ikkje har vore noko problem for dei som bur her. Dei har lege der og folk har styra med sitt. Det er dei seinare åra det har vorte meir merksemd kring dei.

– Eg meiner dei som steller med kulturminne har forsømt seg når dei ikkje har delt meir av kunnskapen om røysene med lokalbefolkinga. Det har gjort at dei fleste av oss har hatt eit ubevisst forhold til røysene og det er det farlegaste forholdet vi kan ha. Om dei hadde fortalt kva vi skulle leite etter i jorda hadde det kanskje vore funne og teke vare på meir? Til dømes kva skal vi sjå etter i jorda for å finne tuftene etter garden(ane) i bronsealderen? Elles meiner eg at staten bør betale utgifter vi får på grunn av gravrøysene. Det skaper fort problem slik det er i dag, seier Rune Nordbotten.

Modell av «Frøysjøkatedralen», teikna av arkitekt Stein Halvorsen. Foto: Arkitekt Stein Halvorsen AS.

Nordbotten har ivra for å få opp eit eige visingshus der ein kan syne historia om røysene og bygda. Arkitekt Stein Halvorsen AS (som mellom anna har teikna Sametingsbygningen) har teikna «Frøysjøkatedralen» til føremålet. Huset er godkjent i kommunedelplanen i Bremanger, men det er ikkje finansiert eller søkt om byggeløyve. Kulturavdelinga hadde motsegn, men fekk ikkje medhald.

– Om vi kan skape eit positivt engasjement kring gravrøysene er det det beste vernet dei kan ha, meiner Rune Nordbotten. Han meiner også at funn frå førhistorisk tid, som blir levert til museet i Bergen, må bli lånt ut. – Det er når folk får sjå gjenstandane at dei blir stolte og interesserte, og då trur eg at mange fleire ville ha augene med seg og levere inn funn, seier Nordbotten.

Utegangarkyr beitar fredeleg ved Søre røysa. Foto: Magni Øvrebotten

– Hadde vore molo for lenge sidan

Audun Sande er nærmaste nabo til den største gravrøysa på vestlandskysten, Søre røysa, i Sletten. Både han og generasjonane før han har levd godt med det naboskapet. No har han gjeve grunn til å sette opp hovudskiltet om gravrøysene og lage parkeringsplass mellom Søre røysa og garden hans.

– Vi vart lærde opp til at gravrøysene var freda og skulle ligge i fred. Vi leika på dei, men fekk beskjed om aldri å ta vekk stein frå røysene. Lokalbefolkninga har i generasjonar hatt respekt for gravrøysene og hadde vi ikkje hatt det hadde dei vore tekne til molo for lenge sidan. Då hadde her ikkje vore mykje å sette opp skilt om i dag, seier Audun Sande.

Han hugsar at det var folk frå Bergen og grov i røysene då han var gutunge, men det var alltid så hemmeleg kva dei dreiv på med og lokalt fekk vi aldri høyre om dei fann noko. Det var som om det ikkje vedkom dei som budde i bygda.

– For 25 år sidan hadde vi planar om å bygge to hytter inn i bakken nær Søre røysa, tilpassa landskapet. Då tilbydde eg også plass til parkering og skilt om røysene, men det var blankt avslag, fortel Sande. I nyare tid har son hans bygt seg nytt hus i gardstunet utan problem.

Audun Sande understrekar at han er for å ta vare på gravrøysene, men han er uroleg for framtida.  – Eg er redd for at gravrøysene skal bli brukt mot oss når vi vil ha noko gjort. Eg hugsar enno godt at Berit Gjerland på eit møte her sa at etter hennar syn skulle ein ikkje sette opp noko nytt der ein såg i gravrøyser. I røynda betyr det heile bygda, bortsett frå i Øvrebotten. Då er dei som ligg i røysene viktigare enn vi som leve i dag, meiner Audun Sande.

– Kva med den arva frykta her i bygda for å finne noko og måtte betale?

– Ja, den sit djupt i oss. Eg høyrer at det vert sagt at vi slepp om det ikkje er snakk om næringsverksemd, men vi ser stadig at folk må betale. Sist no tilfellet med kraftlinja i bakken hjå Rune. Om vi fekk det svart på kvitt at vi slapp betale om vi fann noko, ja, då trur eg det ville blitt snakka meir om både kva som er funne og blir funne, seier Audun Sande.

Van med at kraftlinjeselskapet betalar

Arkeolog og seniorrådgjevar i Vestland fylkeskommune, Berit Gjerland, seier at kulturavdelinga alltid har oppfatta det slik at i dei sakene der det må gjerast arkeologiske undersøkingar, så tek kraftlinjeselskapet seg av det og legg ikkje kostnadane vidare på tiltakshavar eller den som ynskjer arbeidet utført. Etter at Gjerland vart kjend med at Rune Nordbotten måtte betale har ho undersøkt   med kraftselskapet Linja AS om kulturavdelinga si oppfatning er rett.

– Det viser det seg at det nødvendigvis ikkje er tilfelle. Selskapet tek betalt for oppdrag kunden har teke initiativ til, sokalla «kundeinitierte oppdrag», og NVE har sett reglar for dette. Linja AS forklarar at i dei tilfella der kunden ynskjer ombygging eller flytting av kraftlinjer, så skal kunden betale alle kostnader. I Botnane er det snakk om omlegging frå luftspenn til jordkabel, etter ynskje frå Nordbotten og då må han betale. Ved oversending av saker til kulturavdelinga, er det sjeldan opplyst om oppdragsgjevar, seier Gjerland.

Ho seier vidare at når det gjeld betaling for arkeologisk arbeid så blir det kravd ved offentlege og større private tiltak, sjå også lov om kulturminne §§ 9 og 10. Ved det som heiter «mindre private tiltak» dekkar det offentlege kostnadane, og slike tiltak kan vere privat hus, hytte, grøfter, landbruksveg og anna. Rundskriv T-2/07, også det er å finne på nettet, forklarar dette nærare. – Generelt sett, dersom det er tilfelle der ein meiner at utgiftene er urimeleg tyngande, så seier den same lova at er det høve til å søke staten om å få dei dekka, seier seniorrådgjevar Berit Gjerland i Vestland fylkeskommune.

Intervju Magni Øvrebotten 28.05.2021. Siste avsnittet vart oppdatert med nye opplysingar frå Gjerland 21.06.21.

Etter den tragiske drukningsulukka i Botnane i 1934 vart det sett i gong ein innsamlingsaksjon til dei som sat att. Truleg var det soknepresten i Bremanger som starta den og fekk med seg fleire aviser. Det vart haldne konsertar i Bergen til føremålet og kongehuset sende 500 kroner til innsamlingsaksjonen. For å få hjelp til å finne ut av denne aksjonen ba eg Vidar Sørbotten om å leite i arkiva. Han er både etterkomar, historieinteressert og van med å leite i arkiv. Her er det han fann:

Faksimile Bergen Tidende 8.2.1934

INNSAMLING AV PENGER TIL DE ETTERLATTE ETTER DRUKNINGSULYKKA I BOTNANE 6. FEBRUAR 1934

Etter ulykka ved Opnarhella ble det vanskelig for familiene å klare seg videre. I slike samfunn er man avhengige av hverandre; også kona ble regna som forsørg. Derfor var det ikke uvanlig at avisene satte i gang pengeinnsamling til de etterlatte. I Bergens Tidende blir ulykken kalt ‘Bremangerulykken’. Avisen satte i gang innsamling til familiene og deres i alt 18 barn.

Vi kan også lese i samme avis: «Kongefamilien tilstillet i går sognepresten i Bremanger 500 kroner som bidrag til den innsamling som er igangsatt til beste for de familier som er blitt nødlidende ved Bremangerulykken.»

Elida Kjelkenes er det eneste tidsvitnet i familien til Marie Sørbotten. Hun var seks år da det skjedde men husker det godt. De fikk masse gaver i form av tøy, særlig husker hun Hoff, en klesforretning i Oslo. Sambygdinger kom også med tøy, mer enn de kunne bruke.  Alle pengene som kom inn ble satt i banken. Kontoen ble styrt av Olav Nordbotten (bror til Solveig, som seinere ble gift med Bernt Sørbotten). Pengene skulle utelukkende brukes til påtrengende hjelp, særlig til konfirmasjon til de yngre barna, så da den yngste, Elida, var konfirmert i 1942 kom siste bidrag.

Her er noen funn fra i Digitalarkivet: ‘Dagsregister over geistlige embedsforretninger’.

6. febr. Jordferd Husefest

Husvitjing hjå Harald Sørbottens etterlatne

Husvitjing hjå Marie M Sørbottens etterlatne

Husvitjing hjå Aletta H Sørbottens etterlatne

Sjukevitjing hjå Anna O Nøttingnes, Sørbotten

11. febr. Høymesse ‘Lambet’
12. febr. Husvitjingar (5) i Botnane hjå Anders Grotle og Anna Nøttingnes og i heimane åt dei som drukna 6. februar: Aletta, Marie og Harald Sørbotten.

Jordfesting i Botnane (4) (Jes. 55.8-9)

25. febr. Høymesse. Nattverd: ‘Alt er mogeleg’.

Offer (kr. 92,-) til dei attlevande etter dei som drukna ved Botnane.

Det ser ut til at det var soknepresten i Bremanger, H.V. Greitanger, som satte i gang pengeinnsamling. Han skreiv ei ‘pressemelding’ til mange aviser, og de tok utfordringa med å legge ut lister i ekspedisjonen der folk kunne komme med penger og føre beløpet på lista.

Noen lister er gjengitt i avisene, og en ser at det blir gitt alt fra 50 øre til 50 kroner. De fleste skriver kun initialer som giver, mens andre har fullt navn.  Som eksempel har Bergens politikorps samlet inn kr. 33,54 og AS Joh. Petersens fabrikker, Solheim kr. 41,-.

Disse avisene hadde innsamling: Firda Folkeblad, Gula Tidende, Dagen, Bergens Aftenblad, Fjordenes Tidende, Morgenavisen, Nordfjord Folkeblad. Oppfølgende notiser og påminninger om innsamlinga, og oppdaterer på beløp som er kommet inn.

Flere aviser forteller om kongefamilien som gir 500 kroner til sokneprestens innsamling.

Bergens Tidende skriver om et spesielt arrangement i Ole Bull-salen. Det kunngjøres en konsert med Don-kosakkene og et trylleshow til inntekt for de etterlatte. De regner med fullt hus. Billetter kjøpes i Nødcentralen, pris kr. 1,- og kr. 1,50. Overskuddet, uavkortet og skattefritt, går til de etterlatte i Bremanger.

Etter hvert som innsamlingsaksjonene avsluttes i de ulike avisene sender soknepresten notiser og takker for støtten på vegne av familiene. Avisene sjøl har også skrevet liknende meldinger. Det er selvsagt forskjellige beløp ute og går, fra under hundre til noen tusen kroner.

I Firda Folkeblad kan vi i slutten av mars lese at alle de innsamla pengene ble satt inn på en felles konto.  Det kom inn kr. 11.238,54. (Summen tilsvarer ca. kr. 376.000,- i 2011.)  Det var oppnevnt ei nemnd til å fordele pengene etter beste skjønn. Av brevet som soknepresten sendte ut forstår en at ikke bare barnefamiliene skulle tilgodeses, men også søstrene til Harald Sørbotten, som han forsørget.

Nemnda besto av følgende personer: likningssekr. Olav Nordbotten,  gardrukar Kåre Øvrebotten, ordførar Torvanger, lensman Thunold og  sokneprest H.V. Geitanger.

Det har ikke vært mulig å få innsyn i nemndas arbeid. Arkivmateriale finnes i Bremanger Sparebank og i lensmannarkivet som oppbevares i Arkivverket i Bergen.

Vi må kunne regne med at familiene har fått etter beste skjønn.

Når det gjelder Magnus Sørbotten, som var poståpner, så stilte det seg litt betre. Som medlem av Poståpnernes landsforbund ble han tilkjent ei støtte på 400 kroner.

Ved å studere de gamle arkivene kunne en kanskje finne ut hvem som forvaltet midlene på vegne av de etterlatte. For Maries barn var det altså Olav Nordbotten. Pengene ble ikke utbetalt med det samme, men etter behov.  Hvilken myndighet som nedsatte selve nemnda kunne jo også ha vært interessant å vite. Sannsynligvis var lensmannen den styrende faktoren her. I alle fall virker det som en fornuftig ordning.